Ρασίντ Ουραμντάν: «Η μετανάστευση μας δίνει δυνατότητες, δεν μας τις στερεί»

Συνέντευξη στη Νίκη Ορφανού

Ο πατέρας του ήταν γάλλος πολίτης από την Αλγερία, πολέμησε για λογαριασμό της Γαλλίας στην Ινδοκίνα. Ο χορογράφος από το Παρίσι εξερευνά ζητήματα ταυτότητας (εθνικής αλλά και προσωπικής, στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες) και, βαθύτατα κοινωνικός, θέτει την τέχνη του στην υπηρεσία των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, μιλώντας για λογαριασμό θυμάτων βασανιστηρίων. Για τον Ρασίντ Ουραμντάν δεν υπάρχει ανώδυνη τέχνη.


«Ταξιδεύουμε όχι για να δούμε καινούργια πράγματα, αλλά για να δούμε τα πράγματα με καινούργια μάτια», έγραφε, έναν αιώνα πριν, ο Μαρσέλ Προυστ. Ξαναθυμήθηκα τη φράση του μιλώντας με τον Ρασίντ Ουραμντάν, έναν από τους πιο ταλαντούχους νέους χορογράφους της Γαλλίας, με αφορμή το σόλο του με τίτλο Loin (Μακριά), που θα παρουσιάσει σε λίγες μέρες στο αθηναϊκό κοινό. Δεν χρειάστηκε παρά ένα ταξίδι στο Βιετνάμ, στη μακρινή χώρα όπου βρέθηκε κάποτε ο αλγερινός πατέρας του για να πολεμήσει στο πλευρό των γάλλων αποικιοκρατών, για να βρει ο Ρασίντ Ουραμντάν τα «καινούργια» του μάτια και να θέσει όλα αυτά που έως τότε θεωρούσε δεδομένα σε αμφισβήτηση.
Στις ανεπίσημες μνήμες του πολέμου της Ινδοκίνας, στις διηγήσεις των ανθρώπων που βρήκε εκεί, ο Ρασίντ Ουραμντάν εξερευνά την προσωπική του ιστορία, την προσωπική του ταυτότητα. «Το Loin είναι ένα αυτοπορτρέτο», λέει. «Μην κάνετε όμως το λάθος να νομίσετε ότι δεν σας αφορά».

Επιχειρείτε με το Loin ένα ταξίδι πίσω στον χρόνο, στην προσωπική σας ιστορία, στις ρίζες σας. Έτσι δεν είναι;
Ναι. Ίσως φτάνει για όλους αυτή η στιγμή. Για κάποιους έρχεται ένα πρωί, μπροστά στον καθρέφτη, πριν το ξύρισμα, με πονοκέφαλο από το χθεσινό ουίσκι. Σκέφτεσαι «ποιος είμαι, πού πάω, από πού έρχομαι;». Για μένα ήταν σ’ ένα ταξίδι μου στο Βιετνάμ πριν από λίγα χρόνια. Κάποιος μου πέταξε στα μούτρα: «Είσαι Γάλλος, αποικιοκράτης, κατακτητής. Κοίτα γύρω σου! Οι γονείς σου μας το κάνανε αυτό». Ήθελα να του πω ότι κάνει λάθος, ότι βέβαια είμαι Γάλλος, αλλά εκείνη την εποχή στην οποία αναφερόταν, στον πόλεμο της Ινδοκίνας, ο πατέρας μου ήταν μεν στρατιώτης, αλλά ένας στρατιώτης απρόθυμος, αναγκασμένος να πολεμά, ο ίδιος κατακτημένος. Ένας Αλγερινός – και δεν μπορεί να μην είχε ακούσει ότι και η Αλγερία γνώρισε τους αποικιοκράτες Γάλλους με τον ίδιο τρόπο που τους γνώρισε και η χώρα του. Και οι Αλγερινοί είχαν αποικισθεί και κατόπιν στάλθηκαν να αποικήσουν άλλους. Η μια αποικία εναντίον της άλλης. Χωρίς λόγο να πολεμάνε. Μόνος λόγος ήταν ότι η Γαλλία έκανε το παν να προστατέψει τις αποικίες της, τη δύναμή της. Ο πατέρας μου βρέθηκε εκεί για να πολεμήσει, είναι αλήθεια, αλλά δεν το επέλεξε. Αναγκάστηκε να το κάνει, αναγκάστηκε να γίνει κατακτητής ενώ ήταν κατακτημένος.


ΣΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ, ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΛΙΕΣ ΠΛΗΓΕΣ

Τον ικανοποίησε η απάντηση που του δώσατε; Εσάς σας ικανοποίησε;
Δεν μίλησα, δεν είπα τίποτα. Άρχισε να με τρώει, όμως. Μπήκα στη διαδικασία να το ψάξω. Βρήκα τα στρατιωτικά ημερολόγια του πατέρα μου και σχεδίασα από την αρχή το ταξίδι του, ακολούθησα την πορεία του. Πήγα σε όλες εκείνες τις πόλεις που πάτησε για να πολεμήσει στο πλευρό των Γάλλων. Στο Ανόι, στη Σαϊγκόν, παντού. Μίλησα με πολλούς ανθρώπους εκεί, προσπάθησα να βρω τα ίχνη της παρουσίας των αποικιοκρατών, την κληρονομιά της αποικιοκρατίας. Προσπάθησα να ανακαλύψω πώς αυτό το κομμάτι της ιστορίας επηρέασε τη ζωή τους. Δεν ήταν εύκολο. Το να είμαι εκεί ως Γάλλος, απόγονος των παλιών αποικιοκρατών, ήταν σαν χαστούκι για μένα που πάντα ένιωθα, εξαιτίας των αλγερινών μου ριζών, απόγονος ανθρώπων που είχαν κατακτηθεί.

Άλλαξε αυτό το ταξίδι τον τρόπο που βλέπετε τον εαυτό σας;
Ναι, και με πολλούς τρόπους. Συνάντησα πολλούς ανθρώπους με τους οποίους είχαμε τόσα κοινά, ενώ ήταν από μια χώρα τόσο μακριά από αυτήν που μεγάλωσα εγώ. Κάποιοι από τους Βιετναμέζους που συνάντησα είχαν αναγκαστεί να διαφύγουν, να μεταναστεύσουν στις Ηνωμένες Πολιτείες και είχαν πλέον μετά από καιρό γυρίσει πίσω στο Βιετνάμ. Στις Ηνωμένες Πολιτείες τους έλεγαν Βιετναμέζους, πίσω στο Βιετνάμ ήσαν «Αμερικανοί», γιατί είχαν μπολιαστεί με την αμερικανική κουλτούρα. Έτσι συμβαίνει συνήθως όταν μεγαλώνεις αλλού από εκεί όπου είναι οι ρίζες σου, μετά από κάποιο καιρό δεν ξέρεις σε ποια χώρα ανήκεις, ποιος είσαι.

Ήταν πρόθυμοι να σας μιλήσουν παρά το γεγονός ότι στα μάτια τους αντιπροσωπεύατε τους γάλλους αποικιοκράτες;
Αρκετοί μου ανοίχτηκαν, μιλήσαμε για το θέμα της ταυτότητας και για το πώς κανείς αντιμετωπίζει το παρελθόν του, τις αναμνήσεις του. Ανακάλυψα ότι κάποιοι είχαν αναγκαστεί να φύγουν για να ξεχάσουν τα πάντα, γιατί ένιωθαν χαμένοι, δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν το παρελθόν. Άλλοι ένιωθαν ακριβώς το αντίθετο, δεν θυμούνταν τίποτα λες και είχαν πάθει αμνησία, και προσπαθούσαν τώρα να ξαναβρούν το νήμα της προσωπικής τους ιστορίας. Να τη βρουν ή, στην ανάγκη, να την εφεύρουν, να την ξαναγράψουν εκ νέου, να την κατασκευάσουν αν ήταν απαραίτητο, γιατί δεν είχαν άλλο τρόπο, γιατί το είχαν ανάγκη. Όταν έχεις φύγει από τον τόπο σου, κάποια στιγμή, αργά ή γρήγορα, θα βρεθείς να το αντιμετωπίσεις, δεν μπορείς να ξεφύγεις. Είμαι ένας απ’ αυτούς.

Γι’ αυτό κάνατε το Loin;
Με αυτό το σόλο έκανα ένα πορτρέτο του εαυτού μου, και το έκανα μέσα από τα κομμάτια των ιστοριών των ανθρώπων που βρήκα εκεί. Ένα πορτρέτο του εαυτού μου μέσα από κομμάτια της ζωής άλλων ανθρώπων. Είναι οι δικές τους ιστορίες, μιλούν όμως και για μένα. Γιατί η ταυτότητά μας, το ποιοι είμαστε, δεν έχει να κάνει με τα μικρά, τα προσωπικά μας πράγματα. Τις μικρές μας συνήθειες, τις ιδιοτροπίες, τον ήχο της φωνής μας, τον τρόπο με τον οποίο χτενίζουμε τα μαλλιά μας. Δεν φτιάχνουν αυτά την ταυτότητά μας. Το ποιοι είμαστε φτιάχνεται από όλους τους άλλους ανθρώπους, ο καθένας μας έχει κομμάτια μέσα του από τους υπόλοιπους, υπάρχει γιατί υπάρχουν και οι άλλοι άνθρωποι.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΓΡΑΦΟΥΝ ΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ

Είπατε ότι την ταυτότητά μας στην ανάγκη την κατασκευάζουμε, την εφευρίσκουμε. Αν το έχουμε αυτό συνειδητοποιήσει, γιατί να εξακολουθεί να είναι το θέμα της ταυτότητας τόσο σημαντικό για μας;
Ναι, η προσωπική μας ταυτότητα είναι κάτι πολύ ρευστό, δεν είναι από τσιμέντο, δεν είναι κάτι γερό, στέρεο. Το ξαναπλάθουμε κάθε φορά ανάλογα με τις ανάγκες, το διορθώνουμε, το ξαναγράφουμε και προσπαθούμε να δούμε μέσα από συγκεκριμένο πρίσμα τα όσα μας συμβαίνουν, για να συμφωνούν με αυτό που θέλουμε να πιστεύουμε για τον εαυτό μας. Αυτό μας προστατεύει. Πλάθουμε την ταυτότητά μας και το συνειδητοποιούμε σήμερα περισσότερο από ποτέ. Αλλά επειδή το συνειδητοποιούμε, δεν σημαίνει ότι δεν το έχουμε ανάγκη.

Είστε Γάλλος δεύτερης γενιάς. Ήταν δύσκολο να μεγαλώνετε στη Γαλλία;
Όχι, δεν μπορώ να το πω αυτό. Όχι. Φυσικά, κουβαλώντας και ρίζες μιας άλλης καταγωγής, είσαι πιο προβληματισμένος με τα κοινωνικά φαινόμενα, πιο ευαισθητοποιημένος, πιο παρατηρητικός. Είσαι, κυρίως, περισσότερο καχύποπτος με αυτό που ονομάζουμε επίσημη ιστορία, γιατί ξέρεις ότι τα πράγματα δεν είναι άσπρο - μαύρο όπως στα σχολικά βιβλία, αλλά πολύ πιο περίπλοκα. Έχεις ένα πιο κριτικό βλέμμα πάνω στα πράγματα. Υποπτεύεσαι ότι υπάρχει και η αθέατη ιστορία δίπλα στην επίσημη της χώρας όπου μεγαλώνεις, η «άλλη» ιστορία. Δεν μπορώ να πω όμως ότι μεγάλωσα με δυσκολίες.

Πιστεύετε ότι, με το Loin, κλείσατε τους λογαριασμούς σας με το θέμα της ταυτότητας και του παρελθόντος;
Δεν κλείνει ποτέ, ίσα ίσα που τα ερωτήματα γιγαντώνονται, καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο έδαφος στο μυαλό μου. Δεν σταματώ να ταξιδεύω, να συναντώ ανθρώπους και να ξεκινώ με συνεντεύξεις, προσπαθώντας να μάθω πώς η προσωπική τους ιστορία συνδέεται με την παγκόσμια ιστορία. Με την επίσημη ιστορία, με τα επίσημα δεδομένα. Φτιάχνω πορτρέτα αυτών των ανθρώπων, ανακαλύπτω τις αντιφάσεις με αυτά τα επίσημα δεδομένα, τα σημεία που δεν συμφωνούν, που διηγούνται διαφορετικές ιστορίες από τις καταγεγραμμένες. Σαν το παιχνίδι όπου βρίσκεις το λάθος σε δυο όμοιες εικόνες. Ψάχνω στα ίχνη της διασποράς, της μετανάστευσης. Βρίσκω ρωγμές στην επίσημη ιστορία.

Ζούμε την εποχή ενός μεγάλου μεταναστευτικού ρεύματος στην Ευρώπη και το σύνθημα «έξω οι μετανάστες» βρίσκει όλο και μεγαλύτερη απήχηση, και όχι μόνο μεταξύ των ψηφοφόρων των ακροδεξιών κομμάτων…
Αυτό είναι γεγονός, και είναι και θλιβερό και επικίνδυνο. Αν μπούμε στην άμυνα παλαιού τύπου, αν αρχίσουμε να χρησιμοποιούμε τα στερεότυπα του κακού μετανάστη που ευθύνεται για την οικονομική κρίση, αν τους στήσουμε στον τοίχο για να απολογηθούν για το κακό που μας κάνουν, δεν θα βρούμε ποτέ τη λύση, γιατί δεν θα αναζητήσουμε ποτέ το πραγματικό πρόβλημα. Δεν μπορούμε πλέον να λέμε ψέματα στον εαυτό μας. Ξέρω ότι υπάρχει πολλή ένταση με τους μετανάστες αυτή τη στιγμή, αλλά είναι απλώς επανάληψη της ιστορίας. Και κάθε φορά που έχουμε προβλήματα αρνούμαστε συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων, τους γυρνάμε την πλάτη, τους αντιμετωπίζουμε ως υπαίτιους της δυστυχίας μας. Καθιστούμε μια ομάδα ένοχη για το πρόβλημα. Η μετανάστευση μας δίνει δυνατότητες, δεν μας τις στερεί. Η πολυπολιτισμικότητα είναι μια ευκαιρία για μας, όχι η πηγή των προβλημάτων μας.

Μιλήσατε για επανάληψη της ιστορίας. Πιστεύετε ότι μπορούμε να ελπίζουμε πως τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν χωρίς να νιώθουμε την ίδια ώρα απελπιστικά αφελείς;
Φυσικά τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν. Δεν θέλω να είμαι αφελής, αλλά ούτε και πεσιμιστής ή φαταλιστής. Πρέπει να πιστέψουμε ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν και να εργαστούμε γι’ αυτό, δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Ας δούμε τη θέση των γυναικών έναν αιώνα πριν, για παράδειγμα. Ας καταλάβουμε ότι προχωρούμε. Ας καταλάβουμε ότι ωριμάζουμε. Ας επιτρέψουμε στον εαυτό μας την ενηλικίωση.