George Crumb: Ο πειραματισμός είναι η δουλειά του

Από την Έλια Αποστολοπούλου





Είναι αβανγκάρντ, μελετά τις μουσικές της Άπω Ανατολής, χρησιμοποιεί με περίεργους τρόπους περίεργα όργανα, οι παρτιτούρες των έργων του διά χειρός του μοιάζουν ξεχωριστά έργα τέχνης. Δύστροπος και δυσνόητος; Απλός και γοητευτικός, λένε τέσσερις φίλοι, συνεργάτες και θαυμαστές του.

Θόδωρος Αντωνίου

Μπαχ, ζώδια, πρωτόγονοι πολιτισμοί…


«Μου είπε κάποτε με την ευγένεια, αλλά και την παιδική αλήθεια που τον διακρίνει, την εξής φράση: “Ένα πρωί σηκώθηκα και διαπίστωσα ότι έγραφα τη μουσική κάποιου άλλου”». Μια προσωπική μαρτυρία για τον πρωτοποριακό συνθέτη δουλειά του οποίου θα ακουστεί στην αίθουσα του Παρνασσού.


Ο αμερικανός συνθέτης και δάσκαλος Τζορτζ Κραμπ, σχεδόν 80 ετών σήμερα, πειραματίζεται με ασυνήθιστους ήχους και τεχνικές κερδίζοντας άξια τον χαρακτηρισμό αβάνγκαρντ. Το 1968 κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ μουσικής, ενώ το 2001 πρόσθεσε κι ένα Γκράμι στη συλλογή του. Συνδυάζει δυτικούς και έθνικ ήχους, ενώ τα έργα του περιλαμβάνουν συμβολικά και θεατρικά στοιχεία. Ζητάει από τους μουσικούς να αναλάβουν ενεργό δράση και καμιά φορά να τραγουδήσουν ακόμα και μέσα από μια φλογέρα. Ο Θόδωρος Αντωνίου, ο συνθέτης που μύησε το ελληνικό κοινό στο έργο του Τζορτζ Κραμπ, τον περιγράφει με ακρίβεια στη συνομιλία που ακολουθεί.


Για ποιο λόγο ο Τζορτζ Κραμπ συγκαταλέγεται στους αβανγκάρντ;
Είναι σπάνιος συνθέτης. Η μουσική του έκφραση βασίζεται όχι μόνο στα τεχνικά μέσα που εξασφάλισε από πολύ σημαντικές σπουδές στην Αμερική και στο εξωτερικό, αλλά και στη φιλοσοφική θέση του για το περιβάλλον και τους εκτός της Ευρώπης πολιτισμούς. Ανέμειξε τα στοιχεία των επιρροών του με γνώμονα πάντα τη μουσική ευαισθησία, αλλά και με βαθιά γνώση και έρευνα, σε μια πρωτότυπη και πολύ πλούσια παλέτα ηχοχρωμάτων. Μελέτησε πολύ προσεκτικά τις δυνατότητες των οργάνων και τις διεύρυνε, εισάγοντας ιδιότυπες ηχοχρωματικές συνηχήσεις με τρόπους και τεχνικές άγνωστες στον σύγχρονο εκτελεστή. Απελευθερωμένος από τις συμβατικές φόρμες της μουσικής οργάνωσης, συνδυάζει ένα ευρύ φάσμα δραματικότητας.
Τοποθετεί τον άνθρωπο στο σύμπαν, τον ταξιδεύει σε ολόκληρο τον κόσμο μέσα από μία υπέρβαση που προέρχεται από το κινεζικό, το ιαπωνικό, αλλά και το νοτιοαμερικανικό θέατρο. Ο μουσικός μιλάει, κινείται, διευρύνεται σε σχέση με την αντίληψη της Δύσης, όπως ανάλογα γίνεται σε μουσικούς-ηθοποιούς άλλων πολιτισμών. Σε αυτό βλέπει κανείς και πολλά στοιχεία συναφή με τη φιλοσοφία του δικού μας Γιάννη Χρήστου, ο οποίος υπήρξε κι αυτός συμβολιστής επηρεασμένος από την Ανατολή, τη σχέση του με πρωτόγονους πολιτισμούς, αλλά εκφράστηκε τελείως διαφορετικά και πιο αφηρημένα. Βλέπει κανείς στον Κραμπ να συνδυάζεται η μουσική του Μπαχ με στοιχεία που υπαγορεύονται από τη σχέση του με τα ζώδια, με τη «Μουσική των Σφαιρών» και, συγχρόνως, με τον Λόρκα και με πρωτόγονους πολιτισμούς. Πιστεύει βαθιά, βλέπετε, ότι η μουσική μπορεί να υπάρχει μόνο όταν το πνεύμα μπορεί να τραγουδήσει.

Πότε και γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με το έργο του συνθέτη;
Τη μουσική του Κραμπ τη γνώρισα στο τέλος της δεκαετίας του 1960, όταν βρέθηκα για πρώτη φορά στην Αμερική. Τότε είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω εκτελέσεις των έργων του και έμεινα έκπληκτος. Προσπαθώντας να αναλύσει κανείς τα συναισθήματά του ακούγοντας τη μουσική του, διαπιστώνει αμέσως ότι η επικοινωνία είναι τόσο άμεση που δεν χρειάζεται να την αναλύσει για να την καταλάβει. Ως συνθέτης και δάσκαλος, όμως, έρχεσαι αντιμέτωπος με μια προσωπικότητα, η οποία πολύ σύντομα –ευτυχώς– ανεξαρτητοποιήθηκε από όλους τους «-ισμούς» και τις συμβάσεις. Μου είπε κάποτε με την ευγένεια, αλλά και την παιδική αλήθεια που τον διακρίνει, την εξής φράση: «Ένα πρωί σηκώθηκα και διαπίστωσα ότι έγραφα τη μουσική κάποιου άλλου».

Διαβάζουμε ότι εκτός από καινοτομίες στις τεχνικές εκτέλεσης, στα έργα του υπάρχει και μια «θεατρική σκηνοθεσία».
Ο Τζορτζ Κραμπ ζητάει από τον εκτελεστή, εκτός από την τεχνική απόδοση, και μία θεατρική έκφραση στην απόδοση της μουσικής, πράγμα που είναι γνωστό σε πολιτισμούς εξωευρωπαϊκούς –στην Ιαπωνία, στην Κίνα, στην Πολυνησία, αλλά ακόμα και σε ελληνικά χωριά. Η πράξη είναι η συμβατική απόδοση της μουσικής, ενώ η μετάπραξη –όπως υπάρχει στον Γιάννη Χρήστου– αρχίζει όταν πια ο βιολονίστας παίζει κρουστά ή τραγουδάει και η σοπράνο χορεύει ή παίζει μουσικά όργανα. Κάτι τέτοιο απαιτεί τολμηρούς δημιουργούς που δεν φοβούνται να ξεφύγουν από το σύστημα που τους επιβάλλεται, καθώς η κοινωνία περιμένει πάντα να εκφραστούν με τους γνωστούς, συμβατικούς τρόπους που γνωρίζει, ενώ είναι γνωστό ότι το παρελθόν τους είχε δείξει κι άλλους τρόπους.

Πείτε μας κάποια πράγματα για τα έργα που θα παρουσιαστούν στην Αθήνα;
Όλα τα έργα του Τζορτζ Κραμπ από το τέλος της δεκαετίας του 1960 και μετά βασίζονται στον ενισχυμένο ήχο, σε τεχνικές οι οποίες θέλουν και το πιάνο ενισχυμένο. Το Vox Balaenae, μάλιστα, έχει γραφτεί για ένα συγκεκριμένο μοντέλο της Yamaha, ένα είδος ηλεκτρονικού πιάνου. Όταν παίζεται αυτό το έργο και δεν υπάρχει το συγκεκριμένο μοντέλο ενισχύουμε τον ήχο των πιάνων. Ο Τζορτζ Κραμπ, χωρίς να βάζει ειδικά αντικείμενα και λάστιχα, επεμβαίνει στις χορδές του πιάνου με συγκεκριμένες τεχνικές που μεταμορφώνουν τον ήχο του σε ανήκουστα όργανα, μαρίμπες μεγάλων διαστάσεων ή ήχους που μπορεί να παράγει ένα μουσικό πριόνι ή αντηχήσεις που δημιουργούνται από οτιδήποτε μπορεί να κάνει τις χορδές να πάλλονται. Τα έργα αυτά σηματοδοτούν την απομάκρυνσή του από τα καθαρά δυτικά πρότυπα. Είναι μια αναζήτηση ήχων από τα μουσικά όργανα και τους εκτελεστές που διευρύνουν την ηχοχρωματική παλέτα.

Πέρα από το έργο του, εσείς γνωρίζετε καλά και τον άνθρωπο Τζορτζ Κραμπ. Πείτε μας μια ιστορία που σας έχει μείνει χαραγμένη στη μνήμη.
Κάθε στιγμή που βρισκόμουν με τον Τζορτζ Κραμπ είναι μια σημαντική ιστορία, χαραγμένη στη μνήμη μου. Πρόκειται για έναν ευγενή και συγχρόνως απλό και αποστασιοποιημένο χαρακτήρα με πολύ σιγανή, ήσυχη φωνή, με πολλή σοβαρότητα και ανθρωπιά. Δεν διαφήμισε ποτέ τον εαυτό του, δεν τρέφει εγωισμούς. Α, και ενδιαφέρεται πολύ για τις νεότερες γενιές και τους μαθητές του που προσπαθούν να εκφραστούν. Είναι δοσμένος στη μουσική και στην παιδεία: σπουδαίος και συνάμα απλός άνθρωπος. Η σχέση μας παραμένει πολύ στενή. Εργάζεται αργά και συστηματικά, όλες οι παρτιτούρες που κυκλοφορούν είναι γραμμένες από τον ίδιο με το χέρι. Διευρύνει τη σχέση της μουσικής με το θέατρο, με τη φύση και με το σύμπαν. Για μένα είναι ένας σπουδαίος άνθρωπος, δημιουργός και φίλος, από τον οποίο μαθαίνω πάρα πολλά.





Δημήτρης Δεσύλλας:
Πρωτότυπα και πρωτόγονα ηχοχρώματα

Πρωτάκουσα τη μουσική του Τζορτζ Κραμπ στη Νέα Υόρκη, στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Μαγική η αίσθηση του μοναδικού, πρωτόγνωρου, πρωτότυπου ιδιώματος της μουσικής γραφής του συνθέτη. Το πρώτο πράγμα που συνειδητοποιεί κανείς ερχόμενος σε επαφή με το κείμενο και, κατ’ επέκταση, τον ήχο του Κραμπ είναι πως τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιεί είναι γι’ αυτόν ένα μέσο μόνο για την παραγωγή πρωτότυπων ή και πρωτόγονων ηχοχρωμάτων. Τα όργανα χάνουν τη στερεοτυπική τους διάσταση και μεταλλάσσονται σε ήχους της φύσης. Αυτό με τη σειρά του οδηγεί τον ερμηνευτή-εκτελεστή να αισθανθεί άμεσα πως συμμετέχει σε ένα δρώμενο βαθιά συνδεδεμένο με τον μυστικισμό της φύσης και τον απομακρύνει τελείως από την αίσθηση της κλασικής φόρμας.
Ας φανταστούμε το ηχοχρωματικό φάσμα που δημιουργειται όταν μια πέτρα χτυπά σε πέτρα, το ηχοχρωματικό φάσμα της ανθρώπινης φωνής πάνω σε ανοιχτές χορδές ενός πιάνου, της απαλής κρούσης στο χαμηλό ρεζίστρο μιας μαρίμπας σε συνδυασμό με το τραγούδι σε διφωνία του εκτελεστή, τη φωνή ενός φλαουτίστα μέσα από το φλάουτο.
Βέβαια, η τεχνική που απαιτείται από τον εκτελεστή είναι υψηλή, όπως και η ρυθμολογική συνέπεια σε ακραίες ενίοτε επιδόσεις ρυθμολογικής ακρίβειας.
Όλα τα προηγούμενα, λοιπόν, με οδηγούν στην παρακάτω εύλογη ερώτηση: «Μήπως για να προσεγγίσουμε τους ήχους και τους συνδυασμούς της φύσης, όπως τουλάχιστον τους απέδωσε ένας υπέροχος Κραμπ, θα πρέπει να ανέβουμε εκτελεστικά εμείς οι ίδιοι;»
*Ο Δημήτρης Δεσύλλας είναι σολίστ κρουστών, καθηγητής στο Α’ Ωδείο Αθηνών και καλλιτεχνικός διευθυντής του συνόλου Τύπανα.

Λορέντα Ράμου:
Πάντα συμβαίνει κάτι μαγικό
Η μουσική του Τζορτζ Κραμπ έχει μια κοσμική διάσταση. Φέρνει στις αίθουσες συναυλιών ήχους της φύσης και του σύμπαντος, καθώς και τον απόηχο σύγχρονων γεγονότων που σημάδεψαν τον συνθέτη. Η απόκοσμη ομορφιά αυτής της μουσικής, οι συμβολισμοί και οι αναφορές της κάνουν τη μελέτη, την εκτέλεση και την ακρόασή της μια μοναδική εμπειρία. Ο Κραμπ, όντας πιανίστας ο ίδιος, αναζήτησε νέες πηγές ηχοχρωμάτων στο όργανο, σαν αυτό να ήταν μια μικρή ορχήστρα, χρησιμοποιώντας με πολύ ιδιαίτερο τρόπο τις δυνατότητες που προσφέρει το παίξιμο στο εσωτερικό του. Στην πιανιστική γραφή του συναντώνται ήχοι όπως η μεταλλική δόνηση που προξενείται από την επαφή ενός συνδετήρα, μιας αλυσίδας ή ενός γυάλινου χάρακα με τις χορδές, αέρινα γλιστρήματα αρμονικών ήχων με τη βοήθεια ενός σκαρπέλου, φωνές και σφυρίγματα με χαρακτήρα υπόκωφο ή υπερφυσικό. Οι τεχνικές όμως αυτές υπηρετούν πάντα μια αναγκαιότητα έκφρασης, και παρά τη μεγάλη τους δυσκολία η εκτέλεσή τους πρέπει να γίνεται με απλότητα και φυσικότητα. Επηρεασμένος από τον Ντεμπισί και τον Μπάρτοκ, θαυμαστής του Μεσσιάν, ο Κραμπ διατηρεί επίσης εκλεκτικές συγγένειες με τον Σούμαν και τον Σοπέν. Νέος, μελετούσε έργα άλλων συνθετών από αντίγραφα των χειρογράφων τους. Οι δικές του παρτιτούρες είναι υποδείγματα μουσικής καλλιγραφίας και σημειογραφίας που θα μπορούσαν να θεωρηθούν και εικαστικά αντικείμενα.
Ο Κραμπ είναι φιλικός και ομιλητικός στην κοινωνική συναναστροφή του, αλλά γίνεται εξαιρετικά απαιτητικός την ώρα της πρόβας, δοκιμάζοντας κάθε δυνατό τρόπο προκειμένου ο εκτελεστής να πετύχει με σιγουριά αυτό ακριβώς που γράφει η παρτιτούρα. Η επιτυχημένη εκτέλεση των έργων του χρειάζεται, πέρα από την ακρίβεια, τη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας που συνεπαίρνει τον ακροατή, σαν να έχει σταματήσει ο χρόνος για να συμβεί κάτι μαγικό. Ο συνθέτης προτιμά να νιώθει σε μια ζωντανή εκτέλεση τους «κινδύνους» που θέτει η δεξιοτεχνική του γραφή στον εκτελεστή παρά την ακρίβεια που θα του προσέφερε ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις του: «δεν υπάρχει τίποτα να θαυμάσει κανείς σε μια μηχανή» και «τα αυτιά μου δεν είναι κουρδισμένα στον πολιτισμό».
* Η Λορέντα Ράμου είναι πιανίστρια


Μαργαρίτα Συγγενιώτου:
Ξεπερνώντας τη σύμβαση της μουσικής
Υπάρχει μία λέξη που χαρακτηρίζει τον Τζορτζ Κραμπ: φαντασία. Σε μία εποχή που οι νέες δυνατότητες των οργάνων και οι ελευθερίες που δημιουργούν οι νέες φόρμες είναι σαρωτικές, ο Κραμπ δημιουργεί τον δικό του μουσικό κόσμο. Χρησιμοποιεί ακραίες τεχνικές, ορισμένες φορές εξαιρετικής πολυπλοκότητας, χωρίς κανένα δείγμα συνθετικής επιδειξιμανίας. Τον ενδιαφέρει μόνο η πλοκή της μουσικής του, ο πυρήνας του ήχου, η μουσική όπως θα μπορούσε να είναι. Η ερμηνεία των έργων του ξεπερνά την μουσική εμπειρία όπως την έχουμε συνηθίσει. Άλλωστε τα έργα του, συχνά, έχουν οδηγίες ως προς το στήσιμο των μουσικών, τον φωτισμό, ακόμη και την ενδυμασία. Η φωνή ξεπερνά την συμβατική της λειτουργία. Γίνεται ένα μέσο παραγωγής ήχου, με μόνο σκοπό τη συνολική αίσθηση, την έκφραση του συναισθήματος ξεπερνώντας τη σύμβαση της μουσικής. Και, βέβαια, αυτό συμβαίνει στο πλαίσιο μίας, συχνά απάνθρωπης πειθαρχίας, λόγω της συνθετικής του ακρίβειας. Δεν είναι, ίσως, το πιο εύκολο πράγμα, είναι, όμως, σίγουρα το πιο ενδιαφέρον.
*Η Μαργαρίτα Συγγενιώτου είναι μέτζο σοπράνο