Στις 29 Ιουνίου στο Ηρώδειο, o διάσημος πιανίστας και αρχιμουσικός θα διευθύνει τη Φιλαρμονική Ορχήστρα της Σκάλας του Μιλάνου σε δυο από τα πιο φημισμένα έργα του Μότσαρτ και του Μπερλιόζ. Ο εβραίος μουσικός πιστεύει ότι όπως οι άνθρωποι που το επιθυμούν βαθιά μαθαίνουν τη μουσική, με τον ίδιο τρόπο μπορούν να μάθουν και την ειρηνική συνύπαρξη. Και, για την ώρα, καλεί τους συμπατριώτες του στο Ισραήλ να συνυπάρξουν ειρηνικά με τους Παλαιστίνιους, όπως άλλωστε καλεί τους Παλαιστίνιους να συνυπάρξουν με τους Ισραηλινούς. «Ζούμε μαζί», τονίζει, «ας αποφασίσουμε ότι η συμβίωση δεν είναι κατάρα αλλά ευλογία».
Από την Κατερίνα Οικονομάκου
«Είμαι απαισιόδοξος για το άμεσο μέλλον στη Μέση Ανατολή, αλλά αισιόδοξος για το μακρινό μέλλον. Ή θα βρούμε έναν τρόπο να ζούμε μαζί ή θα σκοτώσουμε ο ένας τον άλλον. Τι μου δίνει ελπίδα; Η μουσική. Γιατί μπροστά σε μια Συμφωνία του Μπετόβεν, μπροστά στον Ντον Τζιοβάνι του Μότσαρτ ή τον Τριστάνο και την Ιζόλδη του Βάγκνερ, όλοι οι άνθρωποι είμαστε ίσοι», έλεγε πριν ένα χρόνο ο Μπάρενμποϊμ, κλείνοντας μια ομιλία του με αφορμή τη συμπλήρωση 60 χρόνων από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, συνοψίζοντας, θα ’λεγες, τις προσωπικές αξίες και το όραμα που χρόνια τώρα υπηρετεί με συνέπεια και γενναιοδωρία. Ο 67χρονος πιανίστας και διευθυντής ορχήστρας, γενικός διευθυντής της Staatsoper του Βερολίνου και επισκέπτης μαέστρος στη Σκάλα του Μιλάνου, είναι μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στον χώρο της κλασικής μουσικής.
Ωστόσο κι αυτός ακόμη ο χαρακτηρισμός δεν αρκεί για να περιγράψει τον πληθωρικό αυτό άνθρωπο, που ξεκίνησε την καριέρα του σε ηλικία επτά ετών. Το παιδί-θαύμα εξελίχθηκε σε έναν άνδρα με αστείρευτη περιέργεια για τον κόσμο, ανεπτυγμένο αίσθημα δικαίου, γνήσιο σεβασμό για τον Άλλο, για τον διαφορετικό, έμπρακτη εμπιστοσύνη στη δύναμη του ορθού λόγου, απέχθεια για τη βία και τον δογματισμό. Η μόνη σιγουριά του Μπάρενμποϊμ είναι ότι η ειρηνική συνύπαρξη ανάμεσα σε ανθρώπους που έχουν μάθει να θεωρούν ο ένας τον άλλον εχθρό είναι κάτι που μαθαίνεται. Γι’ αυτό πιστεύει ότι αντί να διδάσκουμε τα παιδιά μας τι είναι αυτό που τα χωρίζει, ας τους κληρονομήσουμε τη γνώση όλων εκείνων που τα ενώνουν. Μέσω του Ιδρύματος Μπάρενμποϊμ και της ορχήστρας Western-Eastern Divan, που ίδρυσαν με τον στενό φίλο του Έντουαρντ Σαΐντ, τον αμερικανοπαλαιστίνιο διανοούμενο που έφυγε από τη ζωή το 2003, ο Μπάρενμποϊμ δίνει την ευκαιρία σε νεαρούς Άραβες και Ισραηλινούς να φανταστούν το μέλλον τους μακριά από δογματισμούς.
ΑΚΟΥΓΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟ
Η ορχήστρα West-Eastern Divan πήρε το όνομά της από μια συλλογή ποιημάτων του Γκαίτε. «Ο Γκαίτε ήταν ένας από τους πρώτους Ευρωπαίους που έδειξαν αυθεντικό ενδιαφέρον για τους άλλους πολιτισμούς. Ανακάλυψε το Ισλάμ όταν ένας γερμανός στρατιώτης που είχε πολεμήσει στις ισπανικές εκστρατείες έφερε πίσω να του δείξει μια σελίδα από το Κοράνι. Ο ενθουσιασμός του ήταν τόσο μεγάλος που άρχισε να μαθαίνει αραβικά στην ηλικία των εξήντα ετών. Αργότερα ανακάλυψε τον σπουδαίο πέρση ποιητή Χαφέζ, και από το δικό του έργο άντλησε την έμπνευση για τα ποιήματά του που αφορούν την ιδέα του Άλλου, τη συλλογή West-Eastern Divan, που εκδόθηκε πρώτη φορά πριν από κοντά δυο αιώνες, το 1819 – την ίδια περίοδο που ο Μπετόβεν έγραφε την Ενάτη, αυτόν τον ύμνο στην αδελφοσύνη των ανθρώπων», έχει εξηγήσει ο Μπάρενμποϊμ.
Η κυρίαρχη ανεξάρτητη Δημοκρατία του West-Eastern Divan, όπως του αρέσει να αποκαλεί την ορχήστρα, άρχισε σαν πείραμα το 1999. Νεαροί μουσικοί από το Ισραήλ, τον Λίβανο, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, την Ιορδανία, το Ιράν, την Τουρκία ή τη Συρία, ανάμεσα στα 14 και τα 25 όλοι, κάνουν πρόβες και ερμηνεύουν υπό τη διεύθυνση σημαντικών διευθυντών. Ο Μπάρενμποϊμ θεωρεί τον τρόπο που έχουν μάθει να συμβιώνουν αρμονικά και δημιουργικά ένα παράδειγμα του πώς θα μπορούσαν να συνυπάρξουν ειρηνικά Άραβες και Ισραηλινοί. «Η Ορχήστρα δεν είναι πολιτικός αλλά μουσικός οργανισμός, και για τις έξι περίπου εβδομάδες που συνυπάρχουν κάθε χρόνο τα μέλη της τους εγγυάται μια στοιχειώδη αρχή, την αρχή της ισότητας. Πρόκειται για μια ρεαλιστική ουτοπία. Οι δύο ίδιοι νεαροί που μπορεί να συναντηθούν σε κάποιο φυλάκιο κατά μήκος των συνόρων, ο ένας ως συνοριοφύλακας και ο άλλος ως πολίτης υπό κατοχή, σε αυτήν την ορχήστρα κάθονται ο ένας πλάι στον άλλον, παίζοντας την ίδια μουσική, παλεύοντας εξίσου για την τελειότητα της μουσικής έκφρασης, εξίσου υπεύθυνοι για το αποτέλεσμα της κοινής τους προσπάθειας». Άλλωστε η μουσική, όπως πιστεύει ο Μπάρενμποϊμ, απαιτεί την ικανότητα να μπορεί κάποιος να εκφραστεί με απόλυτη αφοσίωση και πάθος, ενώ ταυτόχρονα να ακούσει με προσοχή και ευαισθησία μια άλλη φωνή που μπορεί και να αντιφάσκει στη δική του.
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΗΠΕΙΡΟΥΣ
Γόνος οικογένειας Εβραίων της Ρωσίας, ο Μπάρενμποϊμ είχε την τύχη να γεννηθεί το 1942 στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής, όπου είχαν καταφύγει οι παππούδες του για να γλιτώσουν από τα αντισημιτικά πογκρόμ του 1904. «Δυστυχώς ποτέ δεν έκανα στους γονείς μου πολλές ερωτήσεις σχετικά με την οικογενειακή ιστορία μας. Ένας λόγος είναι ότι ως παιδί ήμουν πολύ απορροφημένος από τον εαυτό μου. Κι έπειτα είχα μάθει να θεωρώ ‟φυσιολογικό” το γεγονός ότι βρισκόμασταν μονίμως σε μεταβατική κατάσταση. Ωστόσο η ιστορία των γονιών της μητέρας μου είναι πολύ ιδιαίτερη. Όταν έφτασαν στο λιμάνι του Μπουένος Άιρες (εκείνος ήταν 16, εκείνη 14 ετών), έπειτα από ένα αφάνταστα μακρύ και κοπιαστικό ταξίδι τούς ανακοινώθηκε ότι μόνο οι οικογένειες θα είχαν το δικαίωμα να αποβιβαστούν. Είχε συμπληρωθεί ο αριθμός των μεταναστών που ταξίδευαν μόνοι και επιτρεπόταν να μείνουν στη χώρα. Και οι δυο ήταν ολομόναχοι και εξαντλημένοι. Τότε ο παππούς μου άρπαξε τη γιαγιά μου και της λέει: ‟Έλα να παντρευτούμε!”. Και το έκαναν. Όταν βγήκαν στη στεριά ακολούθησε ο καθένας τον δρόμο του. Έπειτα από δυο-τρία χρόνια συναντήθηκαν ξανά, έτσι το έφερε η τύχη, ερωτεύθηκαν και πέρασαν μαζί ολόκληρη τη ζωή τους. Αυτή η γιαγιά ήταν ένθερμη σιωνίστρια. Ήδη από το 1929 ταξίδεψε στην Παλαιστίνη, όπου πέρασε έξι μήνες μαζί με τις τρεις κόρες της –μια από αυτές κι η 17χρονη τότε μητέρα μου– για να δει αν μπορούσε κανείς να ζήσει εκεί. Η οικογένεια του πατέρα μου, από την άλλη, είχε εντελώς αφομοιωθεί – η ‟γη των πατέρων μας” δεν είχε γι’ αυτούς καμιά σημασία», έχει γράψει ο Μπάρενμποϊμ.
Μέχρι που ανακάλυψαν ότι ο γιος τους είχε σπάνιο ταλέντο στη μουσική και άρχισαν να σκέφτονται τις προοπτικές του κάτω από ένα νέο φως. Τώρα έβλεπαν ότι ως μελλοντικός καλλιτέχνης θα ήταν προτιμότερο να μεγαλώσει ως μέλος μιας πλειοψηφίας, όχι μιας μειονότητας. «Τον Δεκέμβριο του 1952 φτάσαμε στο Ισραήλ. Ήταν χειμώνας και η σχολική χρονιά είχε αρχίσει προ πολλού, εγώ έπρεπε να μάθω ένα καινούργιο αλφάβητο και μια καινούργια γλώσσα. Μόνο εύκολα δεν ήταν όλα αυτά, αλλά καθώς ήμουν ένα χαρούμενο και εξωστρεφές παιδί προσαρμόστηκα γρήγορα – κι ήταν η αρχή μιας υπέροχης και έντονης καινούργιας ζωής», αφηγείται. Δυο χρόνια αργότερα, κι ενώ βρίσκεται στο Παρίσι για να παρακολουθήσει ένα καλοκαιρινό masterclass μουσικής διεύθυνσης του Ίγκορ Μάρκεβιτς, ο μικρός Ντάνιελ θα παίξει πιάνο για τον Βίλχελμ Φούρτβενγκλερ. «Ο μικρός Μπάρενμποϊμ είναι φαινόμενο» είχε πει γι’ αυτόν ο θρυλικός, όσο κι αμφιλεγόμενος, μαέστρος –στη διάρκεια του Γ΄ Ράιχ είχε παραμείνει στη Γερμανία για να διευθύνει τη Φιλαρμονική του Βερολίνου– απευθύνοντάς του πρόσκληση να παίξει στο Βερολίνο. Όμως ο πατέρας του Ντάνιελ θεώρησε ότι ήταν ακόμη πολύ νωρίς για έναν Εβραίο να παίξει πιάνο στη Γερμανία.
Ο ΒΑΓΚΝΕΡ ΣΤΗΝ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ
Εδώ και δεκαεπτά χρόνια ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ είναι γενικός διευθυντής της Staatsoper Unter den Linden στο Βερολίνο. Και ο πρώτος εβραίος μουσικός που το 2001 έπαιξε Βάγκνερ στο Ισραήλ. «Υπάρχουν άνθρωποι στο κοινό για τους οποίους ο Βάγκνερ προκαλεί συνειρμούς σχετικά με τους Ναζί. Σέβομαι εκείνους για τους οποίους αυτοί οι συνειρμοί είναι δυσβάσταχτοι. Θα ήταν δημοκρατικό να ερμηνεύσω Βάγκνερ για όσους το επιθυμούν. Στρέφομαι τώρα σε εσάς και σας ρωτάω εάν μπορώ να παίξω Βάγκνερ», είχε πει σε εκείνο το κονσέρτο που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων και δημοσιευμάτων. Μισή ώρα αργότερα, κι αφού επιχειρήματα κι αντεπιχειρήματα διασταυρώθηκαν σε μια συζήτηση ανάμεσα στα μέλη του κοινού, από την αίθουσα αποχώρησαν πενήντα άνθρωποι. Και οι περισσότεροι Iσραηλινοί παρέμειναν, για να χειροκροτήσουν στο τέλος με θέρμη τον Μπάρενμποϊμ.
Για πολλούς ο 67χρονος μουσικός ενσαρκώνει το πρότυπο του κοσμοπολίτη Εβραίου, που ωρίμασε πνευματικά και καλλιτεχνικά μέσα από ποικίλες επιρροές, πατώντας ανάμεσα σε διαφορετικούς κόσμους. Άλλωστε ήδη από την πρώιμη εφηβεία ταξίδευε διαρκώς στην Ευρώπη κάνοντας μαθήματα με διάσημους δασκάλους και δίνοντας συναυλίες. «Η Ευρώπη της δεκαετίας του ’50 ήταν βαριά πληγωμένη από τις συνέπειες του πολέμου. Ταξιδιώτης καθώς ήμουν ανάμεσα σε δυο κόσμους, έβρισκα την αντίθεση ανάμεσα στην Ευρώπη και το Ισραήλ ιδιαίτερα έντονη. Εκείνη την εποχή το Ισραήλ ήταν το πιο κοινωνικό, ιδεαλιστικό κράτος που μπορούσε κανείς να φανταστεί. Κανείς δεν είχε την αίσθηση ότι εργαζόταν ‟για το Κράτος”, γιατί τέτοιο πράγμα δεν υπήρχε. Το κράτος εξελισσόταν, στην κυριολεξία, μπροστά στα μάτια μας και τρεφόταν από τον ιδεαλισμό, την καθημερινή αφοσίωση και τη δουλειά μας», έχει πει. Για τον Μπάρενμποϊμ η ρωγμή στη σχέση του με το κράτος του Ισραήλ εντοπίζεται μετά τον πόλεμο του 1967. Έκτοτε δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει τη βεβαιότητά του ότι ανάμεσα σε αυτούς τους δυο λαούς που πολεμούν για το ίδιο κομμάτι γης λύση με στρατιωτικά μέσα δεν θα υπάρξει ποτέ: «Όσο ισχυρό στρατιωτικά κι αν γίνει το Ισραήλ πάντα θα βασανίζεται από ανασφάλεια και φόβο. Αυτή σύγκρουση κατατρώει την εβραϊκή ψυχή».
ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΡΕΑΛΙΣΤΕΣ;
Σε αυτούς που λένε ότι είναι αφελής, ότι είναι απλώς ένας καλλιτέχνης, ο Μπάρενμποϊμ απαντά ότι εκείνο που τον απασχολεί είναι η μοίρα των ανθρώπων – άραγε τι άλλο αφορά η πολιτική; Και γι’ αυτό αισθάνεται ότι έχει και την ικανότητα και την υποχρέωση να μιλήσει για τη μοίρα των ανθρώπων στη Μέση Ανατολή. «Από το 1952 έχω ισραηλινό διαβατήριο. Από τα 15 μου χρόνια γυρίζω τον κόσμο ως επαγγελματίας μουσικός. Έχω ζήσει στο Λονδίνο και στο Παρίσι και για χρόνια πηγαινοερχόμουν ανάμεσα στο Σικάγο και το Βερολίνο. Πριν το ισραηλινό είχα αργεντίνικο διαβατήριο – αργότερα απέκτησα και ισπανικό. Και το 2007 έγινα ο μοναδικός ισραηλινός πολίτης στον κόσμο που μπορεί να επιδείξει και παλαιστινιακό διαβατήριο σε κάποιο ισραηλινό συνοριακό πέρασμα. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι είμαι η ζωντανή απόδειξη ότι μόνο μια ρεαλιστική λύση δύο κρατών (ή ακόμη καλύτερα, όσο τρελό κι αν ακούγεται, μια ομοσπονδία τριών κρατών: Ισραήλ, Παλαιστίνης και Ιορδανίας) θα μπορούσε να φέρει την ειρήνη στην περιοχή».
Τον περασμένο Ιανουάριο, την πρώτη μέρα του 2009, ο βρετανικός Guardian δημοσίευε ένα κείμενο του Μπάρενμποϊμ, όπου ο επίμονος αυτός μουσικός οραματιζόταν για άλλη μια φορά ένα καλύτερο μέλλον: «Έχω μόνο τρεις ευχές για τον χρόνο που έρχεται. Η πρώτη είναι να συνειδητοποιήσει μια και καλή η ισραηλινή κυβέρνηση ότι η διαμάχη στη Μέση Ανατολή δεν μπορεί να λυθεί με στρατιωτικά μέσα. Η δεύτερη είναι να συνειδητοποιήσει η Χαμάς ότι με τη χρήση βίας δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντά της και ότι το Ισραήλ θα μείνει εδώ που είναι. Και η τρίτη είναι να αναγνωρίσει ο κόσμος ολόκληρος το γεγονός ότι αυτή η σύγκρουση δεν μοιάζει με καμία άλλη στην ανθρώπινη ιστορία. Είναι μοναδικά περίπλοκη κι ευαίσθητη. Είναι μια ανθρώπινη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο λαούς που και οι δυο πιστεύουν βαθιά ότι έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα να ζουν σε αυτό μικρό κομμάτι γης», γράφει ο Μπάρενμποϊμ.
Ο μουσικός επεσήμανε ότι θεωρεί αυταπόδεικτο το δικαίωμα –αλλά και την υποχρέωση– του Ισραήλ να προστατεύει τους πολίτες του από τις συνεχιζόμενες ρίψεις πυραύλων, αλλά καταδικάζει τον ανηλεή και ακατάπαυστο βομβαρδισμό της Γάζας. «Μπορεί το Ισραήλ να χρεώνει τις αμαρτίες μιας τρομοκρατικής οργάνωσης σε ολόκληρο τον πληθυσμό της Γάζας;», αναρωτιόταν. «Εμείς, ο εβραϊκός λαός, θα έπρεπε να γνωρίζουμε και να αισθανόμαστε πιο έντονα από άλλους πληθυσμούς ότι η δολοφονία αθώων πολιτών είναι απάνθρωπη και απαράδεκτη». Κλείνοντας, ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ επαναλάμβανε τη βαθιά του πεποίθηση ότι «οι μοίρες των δυο λαών είναι αξεδιάλυτα δεμένες, αναγκάζοντάς τους να ζουν ο ένας πλάι στον άλλον. Πρέπει να αποφασίσουν αν αυτό θα είναι ευλογία ή κατάρα».
Info
Φιλαρμονική της Σκάλας του Μιλάνου - Daniel Barenboim
Έργα Μπετόβεν, Μπερλιόζ
Τη γέννηση και εδραίωση του ρομαντισμού στη μουσική της Κεντρικής Ευρώπης των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα ψηλαφεί, υπό τη διπλή ιδιότητα του πιανίστα και του αρχιμουσικού, ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ, επικεφαλής της Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Σκάλας του Μιλάνου. Μετά το μεταβατικό Κοντσέρτο αρ. 3, που επισφραγίζει την πρώτη ωριμότητα του τριαντάχρονου Μπετόβεν (1770-1827), ακολουθεί η Φανταστική συμφωνία του εικοσιεπτάχρονου Εκτόρ Μπερλιόζ (1803-1869), έργο έντονα αναθεωρητικό, που σημάδεψε την τέχνη της ενορχήστρωσης και καθιέρωσε στον μουσικό χάρτη την προγραμματική μουσική.
Ωδείο Ηρώδου Αττικού, 29 Ιουνίου 2009, 9 μ.μ.
Μουσική διεύθυνση - Σολίστ (πιάνο): Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ
Ludwig van Beethoven, Κοντσέρτο για πιάνο αρ. 3 σε ντο ελάσσονα, έργο 37 (;1800)
Hector Berlioz, Φανταστική συμφωνία, έργο 14 (1830)
Τον Ιούλιο του 2001, επικεφαλής της Ορχήστρας της Κρατικής Όπερας του Βερολίνου, ο Ντάνιελ Μπάρενμποϊμ έδωσε στην Ιερουσαλήμ τρεις συναυλίες. Στη μία από αυτές είχε προγραμματίσει να παρουσιάσει την πρώτη όπερα του Βάγκνερ Βαλκυρίες, αλλά κατόπιν παράκλησης του διευθυντή του φεστιβάλ του Ισραήλ άλλαξε το πρόγραμμα. Όμως, στο τέλος της συναυλίας, ο μαέστρος στράφηκε στο κοινό και πρότεινε να παρουσιάσει ένα απόσπασμα από το έργο Τριστάνος και Ιζόλδη – όπως και συνέβη, μετά από έντονη συζήτηση. Το σκάνδαλο ξέσπασε την επόμενη ημέρα, αναγκάζοντας τα ισραηλινά μέσα ενημέρωσης αλλά και το σύνολο της κοινωνίας να ανοίξει μια δύσκολη συζήτηση – στην οποία συμμετείχε και ο κορυφαίος αμερικανοπαλαιστίνιος διανοούμενος Έντουαρντ Σαΐντ (1935-2003), άρθρο του οποίου δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Al Hayat. Παρακάτω παραθέτουμε δύο αποσπάσματα:
Ο Μπάρενμποϊμ και το ταμπού Βάγκνερ
του Έντουαρντ Σαΐντ
«…Ο Μπάρενμποϊμ είναι μια πολύπλοκη φυσιογνωμία, κάτι που εξηγεί τη φρενίτιδα που προκάλεσε η πρωτοβουλία του. Όλες οι κοινωνίες αποτελούνται από την πλειοψηφία του μέσου όρου, πολίτες που ακολουθούν τα καθιερωμένα σχήματα, καθώς και από έναν ελάχιστο αριθμό ανθρώπων, οι οποίοι, χάρη στο ταλέντο και την πνευματική τους ανεξαρτησία, δεν ανήκουν διόλου στον μέσο όρο, αλλά κατά διάφορους τρόπους αποτελούν πρόκληση, αν όχι προσβολή, για τη συνήθως εχθρική πλειοψηφία. Τα προβλήματα ανακύπτουν όταν η εχθρική πλειοψηφία προσπαθεί να μειώσει και να ταξινομήσει τους πολύπλοκους και ασυνήθιστους ανθρώπους που αποτελούν την ελάχιστη μειοψηφία. Η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη –οι πολλοί δεν μπορούν εύκολα να ανεχθούν κάποιον που είναι αξιοσημείωτα διαφορετικός, πιο ταλαντούχος και πρωτότυπος από τους ίδιους– και αναπόφευκτα προκαλεί οργή και παραλογισμό στην πλειοψηφία. Αρκεί να δούμε τι έκανε η Αθήνα στον Σωκράτη μόνο και μόνο επειδή ήταν μια μεγαλοφυΐα που θέλησε να διδάξει τους νέους πώς να σκέφτονται ανεξάρτητα: τον καταδίκασε σε θάνατο. Οι Εβραίοι του Άμστερνταμ εξόρισαν τον Σπινόζα, επειδή οι ιδέες του τούς ξεπερνούσαν. Ο Γαλιλαίος τιμωρήθηκε από την Εκκλησία. Ο Al Hallaj σταυρώθηκε εξαιτίας της ενόρασής του – και πάει λέγοντας εις τον αιώνα. Ο Μπάρενμποϊμ είναι μια προικισμένη, εξαιρετικά ασυνήθιστη φυσιογνωμία, που ξεπέρασε διάφορα όρια και παραβίασε πολλά από τα αμέτρητα ταμπού που δεσμεύουν την ισραηλινή κοινωνία. […]
Η παράλογη καταδίκη και η καθολική καταγγελία πολύπλοκων φαινομένων όπως ο Βάγκνερ είναι τυφλή και εντελώς απαράδεκτη – ακριβώς όπως για τους Άραβες υπήρξε μια ηλίθια και αδιέξοδη πολιτική το να χρησιμοποιούν επί τόσα χρόνια φράσεις όπως “η σιωνιστική οντότητα” και να αρνούνται κατηγορηματικά να καταλάβουν και να αναλύσουν το Ισραήλ και τους Ισραηλινούς με το επιχείρημα ότι η ύπαρξή τους δεν πρέπει να αναγνωριστεί επειδή προκάλεσαν την παλαιστινιακή nakba. Η ιστορία είναι μια δυναμική διαδικασία, και αν περιμένουμε από τους Ισραηλινούς Εβραίους να μη χρησιμοποιούν το Ολοκαύτωμα για να νομιμοποιήσουν αποτρόπαιες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε βάρος του παλαιστινιακού λαού πρέπει και οι ίδιοι να ξεπεράσουμε τέτοιες ηλιθιότητες, όπως το να λέμε ότι το Ολοκαύτωμα δεν έγινε ποτέ και ότι οι Ισραηλινοί στο σύνολό τους, άνδρες και γυναίκες, είναι καταδικασμένοι στην αιώνια αποστροφή και εχθρότητά μας. Οι πολιτικοί ας αναμασούν τις συνηθισμένες ανοησίες τους και ας κάνουν ό,τι θέλουν, το ίδιο και οι επαγγελματίες δημαγωγοί. Για τους διανοούμενους όμως, τους καλλιτέχνες και τους ελεύθερους πολίτες, είναι πάντα αναγκαίο να υπάρχει χώρος για τη διαφωνία, για τις εναλλακτικές απόψεις, για τρόπους και δυνατότητες αντιμετώπισης της τυραννίας της πλειοψηφίας και, ταυτόχρονα, πράγμα ακόμη σημαντικότερο, για την προώθηση του διαφωτισμού και της ελευθερίας.
Αυτή η ιδέα δεν μπορεί να απορριφθεί εύκολα ως εισαγόμενη από τη ‟Δύση” και, ως εκ τούτου, ανεφάρμοστη στον αραβικό και τον μουσουλμανικό κόσμο, ή, κατ’ αναλογία, στις εβραϊκές κοινωνίες και παραδόσεις. Πρόκειται για μια οικουμενική αξία που συναντάται σε κάθε παράδοση. Κάθε κοινωνία ταλανίζεται από εσωτερικές συγκρούσεις μεταξύ δικαιοσύνης και αδικίας, άγνοιας και γνώσης, ελευθερίας και καταπίεσης. Το ζήτημα είναι όχι απλώς να ανήκει κανείς στη μια πλευρά ή στην άλλη, επειδή έτσι του υπαγορεύθηκε, αλλά να επιλέγει προσεκτικά και να προβαίνει σε κρίσεις που αναζητούν το ορθό και το δίκαιο, απ’ όπου κι αν προέρχεται. Σκοπός της εκπαίδευσης δεν είναι η σωρευτική απομνημόνευση γεγονότων ή η αποστήθιση της ‟σωστής” απάντησης, αλλά το να μάθει κανείς να σκέφτεται κριτικά για λογαριασμό του.
Αντιμέτωπος με την υπόθεση Βάγκνερ - Μπάρενμποϊμ αναρωτιέται κανείς: πόσοι συγγραφείς, μουσικοί, ποιητές, ζωγράφοι θα επιζούσαν ενώπιον του κοινού, αν αυτό αποτιμούσε την τέχνη τους στη βάση της ηθικής τους συμπεριφοράς; Και ποιος είναι εκείνος που θα αποφασίσει ποιος βαθμός ασχήμιας και προστυχιάς είναι ανεκτός στην καλλιτεχνική παραγωγή οποιουδήποτε δημιουργού; Ένα ώριμο πνεύμα έχει τη δυνατότητα να συγκρατήσει δύο αντιφατικά δεδομένα: ότι ο Βάγκνερ υπήρξε μεγάλος καλλιτέχνης και, συνάμα, απεχθής άνθρωπος. Δυστυχώς, δεν μπορεί κανείς να έχει το ένα χωρίς το άλλο. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι οι καλλιτέχνες δεν θα έπρεπε να κρίνονται από ηθική άποψη για την ανηθικότητα ή τις κακοήθεις πρακτικές τους, αλλά ότι το έργο ενός καλλιτέχνη δεν μπορεί να κριθεί μόνο σ’ αυτή τη βάση και αναλόγως να αποτιμηθεί ή και να απαγορευτεί...».
Το πλήρες άρθρο του Έντουαρντ Σαΐντ, που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στην εφημερίδα Al-Hayat, στις 15 Αυγούστου 2001, περιλαμβάνεται στο βιβλίο Παραλληλίες και Παραδοξότητες. Συνομιλίες για τη Μουσική, τη Λογοτεχνία και την Πολιτική (μτφ. Κ. Σχινά, εκδ. Νεφέλη), με συνομιλίες ανάμεσα στον Σαΐντ και τον Μπάρενμποϊμ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου